Niemand kan betwisten dat de laatste decennia diepgaande verbouwingen veroorzaakt hebben in Brussel, noch dat de werken niet altijd goed gepland of door iedereen toegejuicht werden. Sommige bezoekers vinden de administratieve complexen en het City-fenomeen bijzonder saai; anderen worden pijnlijk verrast door het gebrek aan evenwicht tussen een torengebouw en de omliggende huizen, of door de tegenstelling tussen smalle, kronkelende straatjes en de brede, rechte lanen die zonder juiste aanpassing door het vroegere stadsweefsel getrokken werden. “Ons Brussel” is niet meer wat het was, hoort men wel eens zeggen. Tja, maar het is toch merkwaardig dat al deze veranderingen passen in een doorlopende, reeds lange evolutie, zoals blijkt uit de oude stadsplans. Voor de vroegste groei bestaan er natuurlijk geen cartografische documenten, maar belangrijke verbouwingen worden reeds aangetroffen op de oudste bekende echte plans, nl. die van de 16e eeuw; in volgende eeuwen duiken ze ook op en een versnelde pas wordt ingezet in de tweede helft van de 19e eeuw: o verweking van de Zenne, nieuwe wijken, noord-zuidverbinding en havenwerken drukken hoe langer hoe meer hun stempel op het stadsnet. En het contrast is wel schril tussen de kleine stad. knus genesteld in haar omwalling, met enkele uitlopers aan de invalswegen, en de grote hedendaagse agglomeratie. Op een kaart is er niets dat de oude, traditionele kern en de uitbreidingen onderscheidt. Enkele wijken vertonen weliswaar een ietwat regelmatig patroon, maar de opslorping van de oude kernen van voorsteden, het moeilijk bouwterrein en een diepgeankerd individualisme hebben zeker niet het ontstaan van een schaakbord bevorderd, des te meer daar de uitbreiding hoegenaamd niet even snel in alle richtingen gebeurde. De na de onafhankelijkheid begonnen ringvormige omsingeling van de stadskom liet brede openingen over in het lage, moerassige Zennegebied, terwijl het oostelijke plateau reeds dicht bevolkt was.

Brussel is inderdaad een stad vol contrasten door haar ligging in de overdreven brede vallei van een zeer bescheiden rivier, die echter aan snelle hoogwaterstanden onderhevig is, en op de omliggende plateaus met vooral naar het westen gerichte taluds. Deze steile hellingen waren doorsneden door snel lopende beken, waarvan de toponymie nog sporen draagt, en de tegenstelling hoge en lage stad wordt in de dagelijkse spraak bewaard. Het hoogteverschil speelde een rol bij de stadsuitbreiding, en de valleien van de Maalbeek en de Woluwe, bijrivieren van de Zenne met dezelfde, zij het dan verscherpte kenmerken, vertonen nog steeds afvloeiingsmoeilijkheden bij stormweer.

Water is —of was —overvloedig aanwezig. De rivier, de reeds vroeg overwelfde beken, kanaal-bekkens, vijvers en ontelbare putten en bronnen zijn afgebeeld op de oude plans en kaarten van het Brusselse. Nu echter blijft hiervan weinig over in een stad, lang bekend om de bijzonder hoge kwaliteit van haar drinkwater, althans in de hoger gelegen wijken, waar de zandbodem als filter fungeerde. De Zenne speelde vooral een industriële rol, wat niet bepaald ten goede kwam aan slecht gelegen straten. Schilders en de eerste fotografen hebben weliswaar het schilderachtige van de steegjes vastgelegd, maar het was veel minder aantrekkelijk om er te wonen! Kadasterplans tonen voldoende hoe ellendig de hygiënische toestand moest zijn in sterk verkavelde wijken met dicht bevolkte, kleine panden die [...]